czyli o nagrodach i karach, a także o tym co zamiast „super” i „pięknie”

.

.

Cała koncepcja systemu kar i nagród lub tzw. wzmocnień wywodzi się z teorii behawioralnej, której ojcami są John Watson i Burrhus Frederic Skinner. Teoria behawioralna zyskała bardzo szybko na popularności ze względu na jej skuteczność.

W teorii behawioralnej wyróżnia się dwa rodzaje warunkowania – warunkowanie klasyczne i warunkowanie operacyjne.

• KLASYCZNE WARUNKOWANIE – Odruch warunkowy Pawłowa. Bodziec powoduje reakcję – Pies ślini się na zapach mięsa. Poprzez skojarzenie sztucznego bodźca – dzwonek – z naturalnym – pies kojarzy jedno z drugim – reakcja zostaje uwarunkowana. Teraz już wystarczy dzwonek, żeby kontrolować ślinienie się psa.
• WARUNKOWANIE OPERACYJNE – kontrola zachowania poprzez bodziec (wzmocnienie) który pojawia się raczej po niż przed pożądanym zachowaniem. Kiedy zachowanie zostaje wzmocnione nagrodą ma tendencję do powtarzania się. Reguła zrób to a dostaniesz tamto prowadzi do robienia tego ponownie.

Alfie Kohn w swojej książce „Punished by Rewards”1 pisze: „behawioryści przyznają, że ich teorie powstały w oparciu o badania nad gryzoniami i gołębiami. Założenie więc jest takie, że na wpół zagłodzony szczur w klatce, który praktycznie nie ma nic do roboty poza naciśnięciem dźwigni z jedzeniem, oddaje istotę praktycznie wszystkich ludzkich zachowań” (tłum. własne)

W artykule zajmiemy się aspektami warunkowania operacyjnego.

W warunkowaniu operacyjnym z jednej strony mamy kary, czyli świadome działanie dorosłej osoby wywołujące nieprzyjemne odczucia, które ma na celu dostosowanie się dziecka do wymogów lub wyeliminowanie niepożądanego zachowania. Alfie Kohn 2 określa to działanie słowami „Jeśli zrobisz to, to tamto się wydarzy” lub „Jeśli zrobisz to, to ja ci tamto” i określa to mianem kontroli zachowania lub manipulacją zachowania. Przykładów można przytaczać wiele: jeśli uczeń przeszkadza na lekcji, nauczyciel wstawia uwagę do dziennika. Dziecko zachowuje się niezgodnie z naszymi oczekiwaniami, dostaje zakaz jedzenia słodyczy – wersja dla starszych – szlaban na Internet. Jedną z najpowszechniejszych pogróżek w okresie około świątecznym, mającą na celu wywołanie u dziecka oczekiwanego zachowania, jest straszenie, że Mikołaj wszystko widzi i nie przyniesie prezentów. Niestety niejednokrotnie kary są wyrazem rodzicielskiej lub wychowawczej bezsilności. Wymagają od wychowawców i rodziców ciągłego modyfikowania i stosowania coraz bardziej wymyślnych środków, żeby osiągnąć ten sam efekt.

Z drugiej strony mamy cały rozległy system nagród, które wydają się nam bardziej humanitarne niż kary. Kohn 3 pisze, że zasadę tą można określić słowami „Jeśli zrobisz to, dostaniesz tamto”. Nagroda bywa zapowiedziana: „jak pozmywasz naczynia, to dostaniesz 5 złoty”. Bywa również niezapowiedziana, dziecko dostało w szkole 5 ze sprawdzianu, w związku z czym, żeby wyrazić naszą aprobatę, idziemy do kina w weekend. Stosując nagrody po pewnym czasie musimy dawać ich coraz więcej, aby osiągnąć ten sam efekt.

Na początku dziecku wystarczy obietnica lizaka po lekcji, na której nie przeszkadzało nauczycielowi i wykonywało jego polecenia. Potem są zakupy większej ilości słodkości – zestaw klocków Lego, lalka, kolczyki – za zgodę na udział w lekcji skrzypiec, na które dziecko nie ma ochoty, a nam bardzo zależy, bo wiemy jak gra na instrumencie wpływa na mielinizację komórek nerwowych w mózgu.

Kiedy dziecko jest przyzwyczajone do nagród, brak nagrody odbiera jako karę. Podobnie jest kiedy obiecana nagroda zostaje wycofana. Rodzic obiecuje: „jak będziesz się dobrze zachowywał cały tydzień, to w sobotę pójdziemy do kina. Po zachowaniu niepożądanym rodzic komunikuje: „rób tak dalej, a będziesz mógł sobie pomarzyć o kinie”.

Kurt Lewin, ojciec psychologii społecznej, pisał, że zarówno kary jak i nagrody „stosujemy , kiedy chcemy osiągnąć konkretne działanie które w naturalnych warunkach się nie pojawia”. Obydwie strategie są rodzajem manipulacji z naszej strony. Kara – tytułowy kij – to kontrola zachowania dziecka poprzez jej unikanie, nagroda zaś – tytułowa marchewka – to kontrola poprzez kuszenie (zabawką, cukierkiem, wyjściem do kina itp.). Nawet jeśli bardziej skłaniamy się ku marchewce, jako bardziej humanitarnej, to należy pamiętać, że ta marchewka jednak jest przywiązana do kija i nadal jest manipulacją zachowaniem.

W świetle badań w obszarze skuteczności stosowania nagród, można śmiało stwierdzić, że są one bardzo szkodliwe i wysoce kontrproduktywne4. Jednym z argumentów wskazujących na szkodliwe działanie nagród jest fakt, że negatywnie wpływają na relacje w grupie. Na przykład, nauczyciel przedstawia swoim uczniom zadanie do wykonania i zapowiada: ten komu pójdzie najlepiej (najszybciej), dostanie nagrodę. Patrząc w tym momencie na dynamikę grupy każdy jest dla mnie potencjalnym rywalem, tracę zaufanie do kolegów z klasy. Wielu rezygnuje nawet z prób, zakładając, że nie warto się starać. Zadanie czy raczej powodzenie zaczyna postrzegać jako coś poza jego kontrolą, jako czynnik szczęścia, co zmniejsza u tego ucznia poczucie sprawstwa, spada wiara w swoje możliwości, a wraz z nią spada motywacja. System nagród i kar często ignoruje przyczyny niepożądanego zachowania. Zwolennicy metod niebehawioralnych poszukują powodów, dla których ktoś zachowuje się tak, a nie inaczej. Łatwo się domyślić dlaczego moje dziecko uderzyło koleżankę, skoro ta trzyma w rękach jej ukochanego misia.

Wyniki badań przeprowadzonych przez Carol Dweck 5, pokazują, że pochwała jako forma nagrody, może wpływać zarówno pozytywnie, jak i negatywnie na stopień zaangażowania i podejmowania ryzyka. Z badań dr Dweck wynika, że dzieci chwalone za coś tak nieuchwytnego jak talent radzą sobie o wiele gorzej i są mniej skłonne do podejmowania ryzyka, nawet w najprostszych testach IQ. W przeciwieństwie do dzieci chwalonych za wysiłek, które mają większe poczucie sprawstwa i wpływu na swoje wyniki.

W wielu przypadkach, kiedy obiecana jest nagroda za zmianę nawyku lub zachowania, nie tylko nie przynosi ona pożytku, ale jeszcze pogarsza efekty, w związku z czym jest szkodliwa 6.

Inne badanie miało na celu określenie czy nagrody wpłyną na częstsze zapinanie pasów. Badania przeprowadzono na ogromną skalę, przebadano niemal pół miliona uczestników. Wyniki tych badań okazały się niezwykle zaskakujące. Sami naukowcy, którzy prowadzili te badanie, znając wcześniejsze badania z rzucaniem palenia, nie spodziewali się tak zaskakujących wyników. W grupie, której obiecano nagrody pieniężne, procent osób zapinających pasy wahał się między 62% wzrostu aż do 4% spadku. Jednocześnie program, który nie oferował żadnych nagród wykazał 152% wzrostu. 7

Badania prowadzone przez Louise B. Miller 8 oraz Sama Glucksberg’a 9, jednoznacznie wskazują, że obiecana nagroda dramatycznie wpływa na jakość wykonanej pracy oraz niszczy kreatywność. Miller prowadziła badania na dziewięcioletnich dzieciach, których zadanie było znajdowanie różnic na dwóch niemal identycznych obrazkach. Za odnalezienie wszystkich różnic dzieciom obiecano nagrodę. Glucksberg natomiast prowadził swoje badania wykorzystując problem świeczki 10, bazując na wcześniejszych badaniach Karla Dunckera. Glucksberg przeprowadził badania na 128 studentach. Każdy z nich miał do dyspozycji zapałki, pudełko z pinezkami i świeczkę. Ich zadaniem było umieścić świeczkę na ścianie, mając do dyspozycji te przedmioty. Część uczestników została poinformowana, że mogą zarobić od 5 do 20 dolarów (co było sporą kwotą w tamtych czasach – 1962 rok) jeśli uda im się rozwiązać to zadania. Część uczestników nie dostała tej informacji. Glucksberg podobnie jak Miller założył, że grupa, której obiecano nagrodę pieniężną powinna wypaść dużo lepiej. Wynik był zupełnie odwrotny. Im wyższa nagroda, tym gorszy wynik zadania.

Zatem czy nagrody motywują? Tak! Nagrody motywują do zdobywania nagród 11.

W związku z tym pytanie, co wybrać, kary czy nagrody jest pytaniem niewłaściwie zadanym. Alfie Kohn 12 określa kary i nagrody jako dwie strony tej samej monety, za którą niewiele da się kupić. Należy zadać sobie raczej pytanie, co zamiast kar i nagród? Kiedy chcemy aby ktoś przychodził na czas, albo wykonywał nasze polecenia, nagrody mogą być skuteczną strategią. Natomiast jeżeli naszym zamierzeniem jest wypracowanie długoterminowych celów, które mają pomoc dzieciom w ugruntowaniu samodzielności myślenia i wewnątrzsterowności, w tym wypadku system nagród i kar jest całkowicie bezużyteczny. W świetle powyższych badań można stwierdzić, że ten model nie tylko jest bezużyteczny, można pójść śmiało o krok dalej i stwierdzić, że jest szkodliwy.

W jaki sposób zatem chwalić, żeby nasza pochwała nie była jedynie pustym balonem, który nie wnosi żadnej informacji zwrotnej? Co zamiast „Super” i „Pięknie”? Zawsze warto po prostu pochylić się nad tym, co robi nasze dziecko, zapytać o szczegóły, o proces przez który przeszło, zanim osiągnęło powodzenie w zadaniu. Poświęcić swój czas i uwagę.

– Opisz co widzisz? „Widzę, że poukładałeś wszystkie książki na półkach”

– Wyraź wdzięczność „Dziękuję, że odłożyłeś swoje ubrania do szafy”

– Zadawaj pytanie otwarte „Jak na to wpadłeś?” „Opowiesz mi co namalowałeś?”

– Doceniaj wysiłek, a nie wynik „Widzę, że włożyłeś w to dużo pracy”

Alfie Kohn radzi kierować się zasadą „talk less, ask more”, czyli mniej mów, więcej pytaj. Dzięki temu dziecko będzie rozwijało motywację wewnętrzną i informacje z zewnątrz traktowało jako opinie, a nie jako ostateczne oceny, które je definiują.

.

.

Przypisy

1 Kohn Alfie, „Punished by Rewards” Mariner Books; 2 wydanie , 1999

2 Kohn Alfie, Tamże

3 Kohn Alfie, Tamże

4 Kohn Alfie, „Punished by Rewards” Mariner Books; 2 wydanie , 1999, s. 49

5 Dweck C i Mueller C, Badanie na temat wpływu nagrody na sposób myślenia (Study on Praise and Mindset) 1998.

6 Curry S., Reasons for quitting: Intrinsic and extrinsic motivation for smoking cessation in a population-based sample of smokers, 1991

7 Geller, E; Behavioral Analysis of Incentive Prompts For Motivating Seatbelt Use,, Journal of Applied Behaviour Analysis, 1982

8 Miller L., Monetary reward and motivation in discrimination learning,

9 Glucksberg S., Candle Problem, 1962

10 https://jaklaczyckropki.pl/2016/05/24/szczescie-musisz-byc-kreatywny/ z dnia 1.12.2019

11 Kohn Alfie, Tamże

12 Kohn Alfie, Tamże